قلعه حلبقلعه حلب، از عظیم‌ترین قلعه‌های سوریه که بر تپه سفید رنگی در قسمت قدیم حلب واقع است. فهرست مندرجات۲ - کاربری دینی ۳ - سازندگان ۴ - موقعیت سوق‌الجیشی ۴.۱ - دوره حمدانیان ۴.۲ - دوره بنومرداس ۴.۳ - دوره ایوبی ۴.۴ - دوره مملوکی ۵ - مشخصات قلعه ۶ - مساجد اطراف قلعه ۷ - پادگان ابراهیم پاشا ۸ - چاه‌ها و آب انبارها ۹ - کاخ یوسف ثانی ۱۰ - بناهای مجلل قلعه ۱۱ - افراد فوت شده در قلعه ۱۲ - تسخیرناپذیری در برابر صلیبیان ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - تاریخ احداثبا وجود کاوش‌ها و آثار به دست آمده، تاریخ احداث بناهای قلعه حلب هنوز دقیقآ مشخص نیست و درباره تاریخ شروع ساخت قلعه تردید وجود دارد. [۱]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۱۰۵، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۲ - کاربری دینیقدیمترین آثار به دست آمده حاکی از کاربری دینی این مکان است. در حفاری‌های تپه مذکور، آثاری از تمدن‌های باستانی حتی‌ها و عموری‌ها، مانند چاه آب، تابوت‌های مرمری حجاری شده رومی و تعدادی سرستون کورنتی (گلدانی شکل) به دست آمده است. در قرن چهارم میلادی امپراتور مرتد روم، جولیان، در این محل برای خدایان قربانی کرده بود. ۳ - سازندگانبهنسی [۲]
فیف بهنسی، الشام: لمحات آثاریه و فنیه، ج۱، ص۴۹، بغداد ۱۹۸۰.
از فردی به نام میکاییل و سلوکوس نیکاتور به عنوان اولین سازندگان قلعه نام برده است. به گفته او، [۳]
فیف بهنسی، الشام: لمحات آثاریه و فنیه، ج۱، ص۴۹، بغداد ۱۹۸۰.
مهرهای استوانه‌ای و مجسمه‌ای از سنگ بازالت، متعلق به زمان امویان، در این قلعه به دست آمده است. گروهی از علویان نیز مدتی در آن ساکن بودند. [۴]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۷۹ـ۸۰، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
۴ - موقعیت سوق‌الجیشی۴.۱ - دوره حمدانیاندر قرن چهارم، که حلب پایتخت دولت کوچک حمدانیان بود، از این قلعه استفاده شد [۶]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۸۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۷]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۱۰۷، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
و در حمله نیکفور فوکاس به حلب در ۳۵۱، مدتی پناه‌گاه اهالی بود. [۸]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۲، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
از آن پس نیز، در برخوردهای مسلمانان با صلیبیان و دولت روم شرقی اهمیت سوق‌الجیشی آن بیشتر شد. ۴.۲ - دوره بنومرداسدر دوره بنومرداس (۴۱۴ـ۴۷۲)، منجنیق‌ها و عرّاده‌هایی در قلعه نصب گردید و سر یحیی بن زکریا در درون صندوقی، از بعلبک به مسجد ابراهیم، در قلعه، منتقل شد. [۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۰۸.
[۱۰]
ابن عدیم، زبدةالحلف من تاریخ حلب، ج۱، ص۱۹۸، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۱۱]
ابن عدیم، زبدةالحلف من تاریخ حلب، ج۱، ص۲۲۲، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
در ۴۷۹، این قلعه به تصرف ملکشاه سلجوقی درآمد. [۱۲]
ابن عدیم، زبدةالحلف من تاریخ حلب، ج۱، ص۳۲۴، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
در ۵۱۸، آق سنقر بُرسُقی قلعه را تسخیر کرد و نوه او نورالدین بن عمادالدین زنگی، میدانِ اَلْاَخضر، و ملک صالح نیز مدخل قلعه را آباد کردند. [۱۳]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۸۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
۴.۳ - دوره ایوبیطغتکین، برادر صلاح‌الدین ایوبی، نیز برجی در قلعه ساخت. [۱۴]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۸۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۱۵]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۱۰۸، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
در دوره ایوبیان به ویژه در زمان ملک ظاهر غازی، فرزند صلاح‌الدین، عمارت‌های جدیدی ساخته شد و بازسازی‌های زیادی انجام گرفت، از جمله ساخت چاه آب، انبارهای غلات، دیوار قلعه، مسجد و چند قصر، گشودن در اضطراری جدیدی به نام باب الجبل، و حفر خندق‌های بیشتر. همسر ملک ظاهر، ضیفه خاتون، در یکی از این قصرها می‌زیست و پس از مرگ در همان‌جا دفن شد. [۱۶]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۳۱۰.
[۱۷]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۸۲ـ ۸۴، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۱۸]
عفیف بهنسی، سوریةالتاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۶۴، (دمشق) ۲۰۰۱.
۴.۴ - دوره مملوکیهجوم هولاکو در ۶۵۸ و تیمور در ۸۰۳ به حلب، به قلعه صدمات زیادی زد اما سلاطین مملوکی، به ویژه بیبرس اول آن را بازسازی کردند. [۱۹]
ولفگانگ مولر ـ وینر، القلاع: ایام‌الحروب الصّلیبیة، ج۱، ص۸۵، ترجمة محمد ولید جلاد، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۵ - مشخصات قلعهمساحت فعلی قلعه در بالا به ابعاد ۲۷۳ متر × ۳۷۵ متر و در پایین ۵۵۰ متر × ۳۵۰ متر است و ارتفاع این بنا از سطح دریا پانصد متر و دور تا دور آن خندقی به عرض حدود ۲۶ متر تعبیه شده است. در داخل بخش شمالی و جنوبی خندق یک برج دفاعی ساخته شده است. [۲۰]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۰۹۸، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲۱]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۱۱۴، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲۲]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۳، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
حصار بیضوی شکل قلعه با ارتفاع دوازده متر، با سنگ‌های محکم ساخته شده و دارای برج‌های مربع و مدوّر است. تنها راه دست‌یابی به قلعه پل زیبایی است که روی خندق قرار دارد. [۲۳]
عفیف بهنسی، سوریةالتاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۶۹، (دمشق) ۲۰۰۱.
این پل که در جانب جنوبی قلعه و روی هفت طاق ساخته شده است، ۲۲ متر ارتفاع دارد و دو برج در ابتدا و انتهای آن وجود دارد. برج اول مستطیل شکل و به ارتفاع بیست متر است و بر اساس کتیبه آن، سلطان قانصوه غوری آن را در ۹۱۶ بازسازی کرده است. برج دوم که در انتهای پل قراردارد، دروازه ورودی قلعه و دارای سه در است. درِ اول باب الحیات یا درِ مارها نام دارد که بر طاق بالای آن نقش برجسته دو مار بهم پیچیده به چشم می‌خورد. این در آهنی است. با ورود از این در و گذر از راهرو به درِ دوم می‌رسیم که بالای آن نقش دو شیر با درختی در میان آن‌هاست. [۲۴]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۳، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
[۲۵]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ ۶، ص۲۰۹۸، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۲۶]
عامر رشید مبیض، ج۵ـ۶، ص۲۱۰۲، تصویر، مئة اوائل من حلب: اعلام، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
بر در سوم، مجسمه دو شیر خندان و گریان به نشانه پیروزی و شکست روبه‌روی هم نصب شده است. بر این در کتیبه‌های بسمله و دستوری از ملک ظاهر و تاریخ ۶۰۶ دیده می‌شود. پس از آن، اتاق‌های نگهبانان قرار دارد. [۲۷]
سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ج۱، ص۳۱۵، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲.
[۲۸]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۳ـ ۱۰۴، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
درهای چندگانه، قفل‌های آهنی، گل‌میخ‌های بزرگ، آلات و ادوات جنگی برای پرتاب از روزن‌های برج‌ها، گشودن قلعه را بسیار دشوار می‌ساخت. در قسمت‌هایی از ورودی‌ها، نمونه‌های نفیس مقرنس‌کاری، نقوش برجسته و کتیبه‌ها روی سنگ‌های سیاه و سفید بازالتی و آهکی مشاهده می‌شود. [۲۹]
سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ج۱، ص۳۱۴، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲.
[۳۰]
کامل غَزّی، کتاب نهر الذهب فی تاریخ حلب، ج۲، ص۲۵، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/۱۹۹۱ـ۱۹۹۳.
۶ - مساجد اطراف قلعهدر قسمت غربی قلعه، دو مسجد به فاصله حدود ۳۵ متر از همدیگر قرار گرفته‌اند. مسجد کوچک‌تر که در وسط ضلع غربی قلعه قرار دارد و از اهمیت بیشتری برخوردار است، قبلاً کلیسا بوده و بدان سبب که گفته شده حضرت ابراهیم علیه‌السلام روی صخره‌ای در آن‌جا می‌نشسته، آن را مسجد ابراهیم نامیده‌اند. ساخت این مسجد به نورالدین زنگی منسوب است و گفته شده که این مسجد محل دفن سر یحیی بن زکریاست. دو ستون مرمرین با سرستون‌های کورنتی رومی، به رنگ‌های آبی و زرد، در دیوار شمالی مسجد دیده می‌شود. [۳۱]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج۱، قسم ۱، ص۱۲۲ـ۱۲۳، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
[۳۲]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۳، ص۴۲۲ـ ۴۲۳، چاپ محمدکمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
[۳۳]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۱۰۵، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
در شمال این مسجد، بقایای معبد هیتی‌ها و مسجد بزرگ‌تر قرار دارد که ملک ظاهر در ۶۰۷ آن را ساخت. مسجد ابراهیم نقشه‌ای تقریبآ مربع شکل دارد و شامل صحن، شبستان گنبددار، محراب و مناره مربع شکل به ارتفاع ۲۱ متر در جانب شمالی است. این مسجد در ۶۳۷ دچار آتش‌سوزی و بعدها مرمت شد. [۳۴]
سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۱۶، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲.
[۳۵]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۴، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
[۳۶]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۳، ص۴۲۴، چاپ محمدکمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۷ - پادگان ابراهیم پاشادر امتداد شرقی مسجد بزرگ‌تر و مجاور دیوار شمالی قلعه در ۱۲۵۰ و در دوره عثمانیان، ابراهیم پاشا پادگانی ساخت که فعلاً موزه است و آثار مکشوفه قلعه را در آن به نمایش گذاشته‌اند. [۳۷]
سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ج۱، ص۳۱۶، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲.
۸ - چاه‌ها و آب انبارهادر مشرق قلعه و متصل به دیوار قلعه، چاه مربع شکلی (ساتوره) به عمق شصت متر، با حدود دویست پله قرار دارد که ملک ظاهر آن را ساخته است. در نزدیکی آن چند آب انبار است که از آثار رومیان به حساب می‌آید. یکی از این آب انبارها بعدها به زندانی به نام السِجن الدَمَوی تبدیل شد. [۳۸]
محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۳، ص۴۱۹ـ۴۲۰، چاپ محمدکمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
[۳۹]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۴، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
[۴۰]
سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ج۱، ص۳۱۵، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲.
۹ - کاخ یوسف ثانیاز جمله دیگر بناهای قلعه، کاخی به نام یوسف ثانی (۶۳۴ـ۶۵۸) است که در دوره ایوبی ساخته شد و در دوره ممالیک مرمت گردید. این کاخ در جانب شرقی مدخل قلعه قرار دارد. ورودی آن‌که با سنگ‌های رنگی کوچک با اشکال هندسی تزیین شده و درگاه مقرنس‌کاری سنگی آن جالب توجه است. این قصر حیاطی وسیع و موزاییک‌کاری شده با سنگ‌های رنگی و ایوانی در جهت جنوبی و حوض بزرگی در وسط دارد. در کنار قصر نیز حمام کوچکی است که در دیوارهایش محل لباس‌کنی تعبیه شده است. [۴۱]
عفیف بهنسی، سوریةالتاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، ج۱، ص۶۶، (دمشق) ۲۰۰۱.
[۴۲]
سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ج۱، ص۳۱۶، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲.
۱۰ - بناهای مجلل قلعهدر دوره‌های مختلف بناهای مجلل دیگری نیز در قلعه ساخته شد، مانند دارالعِزّ یا دارالعوامید، که آثار برخی از آن‌ها باقی است. [۴۳]
عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، ج۵ـ۶، ص۲۱۰۹، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
[۴۴]
عامر رشید مبیض، ج۵ـ۶، ص۲۱۱۹ـ۲۱۲۰، تصاویر، مئة اوائل من حلب: اعلام، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
۱۱ - افراد فوت شده در قلعهقلعه، در طول دوره اسلامی، محل فوت کسانی چون ملک ظاهر غازی و محبس افراد سرشناسی چون شیخ شهاب‌الدین ابوالفتوح سهروردی (متوفی ۵۸۷) و قتل‌گاه سیف‌الدین یلبغا الناصری (از امرای ممالیک مصر؛ متوفی ۷۹۳) بود. [۴۵]
ابن فرات، تاریخ ابن فرات، ج۱، ص۵۷، ج ۴، جزء۲، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
[۴۶]
ابن فرات، تاریخ ابن فرات، ج۱، ص۲۹۳، ج ۹، جزء۲، چاپ قسطنطین زریق و نجلا عزالدین، بیروت ۱۹۳۸.
[۴۷]
ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب (تراجم خاصه تاریخ سلاجقه)، ج۱، ص۲۸۱، چاپ علی سویم، آنکارا ۱۹۷۶.
[۴۸]
محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش).
۱۲ - تسخیرناپذیری در برابر صلیبیاناین قلعه تسخیرناپذیر شهری درون شهر حلب بود و برای مسلمانان، در مقابله با دولت روم شرقی و صلیبی‌ها اهمیت بسیاری داشت. [۴۹]
ولفگانگ مولر ـ وینر، القلاع: ایام‌الحروب الصّلیبیة، ج۱، ص۸۵، ترجمة محمد ولید جلاد، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
ایجاد مدخل امنیتی قلعه (باشوره) روشی بود که نمونه آن در قرن دوم در حصارهای بغداد ساخته شده بود. این مدخل که به در متحرکی در بالای خندق متصل می‌شد، [۵۰]
فرید محمود شافعی، العمارة العربیة الاسلامیة: ماضیها و حاضرها و مستقبلها، ج۱، ص۷۸، ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۵۱]
عبدالرحمان زکی، القلاع فی الحروب الصلیبیة، ج۱، ص۷۴، المجلة التاریخیة المصریة (۱۹۶۹).
در سوریه و سایر مناطق اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفت. [۵۲]
احمد وصفی زکریا، جولة اثریة فی بعض البلاد الشامیة، ج۱، ص۲۵۵، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۵۳]
احمد وصفی زکریا، جولة اثریة فی بعض البلاد الشامیة، ج۱، ص۳۴۰، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۳ - فهرست منابع(۴۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۴۴) ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱. (۴۵) ابن عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب (تراجم خاصه تاریخ سلاجقه)، چاپ علی سویم، آنکارا ۱۹۷۶. (۴۶) ابن عدیم، زبدةالحلف من تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۴۷) ابن فرات، تاریخ ابن فرات، ج ۴، جزء۲، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۹/۱۹۶۹. (۴۸) ابن فرات، تاریخ ابن فرات، ج ۹، جزء۲، چاپ قسطنطین زریق و نجلا عزالدین، بیروت ۱۹۳۸. (۴۸) عفیف بهنسی، سوریةالتاریخ و الحضارة: المنطقة الشمالیة محافظتا حلب و إدلب، (دمشق) ۲۰۰۱. (۴۹) فیف بهنسی، الشام: لمحات آثاریه و فنیه، بغداد ۱۹۸۰. (۵۰) فرید محمود شافعی، العمارة العربیة الاسلامیة: ماضیها و حاضرها و مستقبلها، ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۵۱) محمد راغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمدکمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹. (۵۲) عبدالرحمان زکی، القلاع فی الحروب الصلیبیة، المجلة التاریخیة المصریة (۱۹۶۹). (۵۳) کامل غَزّی، کتاب نهر الذهب فی تاریخ حلب، چاپ شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۲ـ ۱۴۱۳/۱۹۹۱ـ۱۹۹۳. (۵۴) عامر رشید مبیض، مئة اوائل من حلب: اعلام، معالم اثریة، صور و ثائقیة و توثیقیة ۱۹۰۱ـ ۲۰۰۱م، حلب ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۵۵) محمدجواد مشکور و حسن غروی اصفهانی، زندگی و فلسفه شیخ اشراق و کشته شدن او در قلعه حلب و آرامگاه وی در آن شهر، نشریه انجمن آثار ملی، ش۱ (۱۳۵۱ ش). (۵۶) ولفگانگ مولر ـ وینر، القلاع: ایام‌الحروب الصّلیبیة، ترجمة محمد ولید جلاد، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۵۷) سرگی میدودکو و دیمیتری اوسیپوف، تاریخ کبیرلبلدعریق، ترجمة عیادعید، دمشق ۲۰۰۲. (۵۸) احمد وصفی زکریا، جولة اثریة فی بعض البلاد الشامیة، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۵۹) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «حلب»، ج۱، ص۶۴۱۵. |